AVRUPA’DA SAVAŞIN SONU
İtalya’daki Müttefik güçlerü 13
Ağustos 1944’te Floransa’yı aldı. Almanlar bunun üzerine Pisa ile Rimnini
arasında bir savunma hattı oluşturarak kış gelene kadar burada tutundular.
Nisan 1945’te Müttefikler Po ırmağını geçti ve Alp Dağlarına doğru ilerledi.
İtalya’da Almanlar 2 Mayıs’ta teslim oldular. İki gün sonra da Müttefikler
Avusturya’dan güneye doğru ilerleyen ABD askerleriyle buluştu.
SSCB birlikleri ise 1944 Haziranı’nda Doğuü
Avrupa’da bir harekat başlattı. Temmuz sonunda Varşova’nın karşısında Vistül
Irmağı’nın doğu kıyısına doğru ilerlediler. Daha güneyde SSCB ordusu iki koldan
ilerlemeye ilerlemeye başladı. Biri Baltık Denizi’nin doğu kıyıları boyunca,
öbürü de Tuna vadisi üzerinden Macaristan’a doğru ilerledi. Almanlar bu
ilerlemeyi durduramayarak geri çekildiler.
1945ü başlarında, Almanya’nın artık uzun süre savaşamayacağı
ortaya çıkmıştı. Müttefik liderler, ABD başkanı Roosevelt, İngiltere başbakanı
Churchill ile SSCB’nin önderi Stalin Kırım’daki Yalta kentinde toplandılar ve
Almanya’nın koşulsuz olarak teslim alınmasında anlaştılar. Ayrıca savaş sonrası
Avrupa’ya ilişkin planlar da yaptılar. Ocak 1945’te SSCB askerleri Oder
Irmağı’nı aşarak Silezya’ya girdi. Güneyde ise Şubatta Budapeşte’ye, nisan başında
da Viyana’ya girdiler ve Berlin’e doğru ilerlediler. 25 Nisanda Berlin’i
kuşattılar. Kentin merkezindeki bir yer altı sığınağından savunmayı yönetmekte
olan Hitler savaşın yitirildiğini kavrayarak 30 Nisan’da intihar etti. Amiral
Karl Dönitz’i kendi yerine atamıştı.
Dönitz’in temsilcileri Reims’eü Müttefiklerle görüşmeye
gitti. Batıda Müttefiklere teslim olmayı; ama doğuda SSCB ile savaşmayı
sürdürmeyi istiyorlardı. Eisenhower Almanların her yerde koşulsuz teslim
olmaları konusunda ısrar etti. Almanya’nın teslim olması 8-9 Mayıs 1945’te gece
yarısı gerçekleşti.
JAPONYA’NIN TESLİM OLMASI
ABD,ü Japonya’nın kıyı kentlerini yoğun bir biçimde
bombaladığı sırada başkan Truman, Japonların direnişini kırmak ve savaşı
kısaltmak gerekçesiyle atom bombası kullanmaya karar verdi. Atom bombası ABD’de
gizlice geliştirilen ve büyük yıkım gücü olan bir silahtı. 6 Ağustos 1945’te
ABD hava kuvvetlerinin bir bombardıman uçağı Hiroşima kenti üzerine ilk atom
bombasını attı. 3 gün sonra gücü azaltılmış bir atom bombası da Nagasaki’ye
atıldı. Bu bombalar Hiroşima’da 200 bin Nagasaki’de 80 bin sivilin ölmesine ve
on binlerce kişinin yaralanmasına yol açtı bu kentler büyük ölçüde yıkıldı.
Bitki örtüsü büyük zarar gördü. Atom bombasının yol açtığı radyasyonun etkisi
yıllarca sürdü. Radyasyon nedeniyle insanlar daha sonra da sakatlandılar ve
öldüler. 8 Ağustos’ta SSCB’de Japonya’ya savaş açtı ve Japonların elinde
bulunan Mançurya ve Kore’yi işgale başladı. Bunun üzerine Japonya 2 Eylül’de
resmen teslim oldu ve II. Dünya Savaşı sona erdi.
MÜTTEFİKLERİN ZAFERİ
1. Casablanca Konferansı
1941 yılı sonunda Birleşik Amerika'nın savaşa katılmasından sonra Sovyet
Rusya'nın üzerinde en fazla ısrarla durduğu nokta, İngiltere ve Amerika'nın
Almanya'ya karşı ikinci bir cephe açmak suretiyle, üzerindeki Alman baskısını
hafifletmeleriydi. Şimdi 1942 Kasımında Amerikan kuvvetlerinin Fas ve Cezayir'e
çıkmaları ile kuzey Afrika savaşlarının sona erdirilmesi mümkün olacağına göre,
bundan sonra ne yapılacaktı? Bu mesele Casablanca Konferansı'nın esas konusunu
teşkil etmiştir. Casablanca Konferansı, 14–24 Ocak 1943'de Roosevelt ile
Churchill arasında yapılmıştır. Stalin de davet edilmişse de gelememiştir.
Konferans'ta şu kararlar alınmıştır:
1. Rusya üzerindeki baskıyı hafifletmek için Sicilya'ya çıkarma yapmak
ve Almanya üzerindeki baskıyı arttırmak;
2. Balkanlarda ikinci bir cephenin açılmasını mümkün kılmak için,
Türkiye'nin de savaşa katılması konusunda gerekli askeri hazırlıkları
yapmak;
3. Almanya'nın mukavemeti yeteri kadar zayıflayınca Avrupa'da da bir
cephe açmak ve nihayet "Almanya, Japonya ile İtalya kayıtsız şartsız
teslim oluncaya kadar" mücadeleye devam etmek.
Mihver'in "kayıtsız-şartsız" teslim konusunda Konferans'ta alınan
karar, Mihver devletlerine hiçbir ümit ışığı bırakmaması ve sonuna kadar
dayanma kararını kuvvetlendirmesi ve dolayısıyla da savaşın uzamasına sebep
olması gerekçesiyle, sonradan bazı tenkitlere konu olmuştur.
2. Washington Konferansı
Kuzey Afrika cephesinin tasfiyesi üzerine alınacak yeni tedbirleri görüşmek üzere
12–26 Mayıs 1943 günlerinde toplanan bu konferans Roosevelt ile Churchill
arasında olmuştur. Alınan kararların esasları şöyledir:
1. İtalya'nın saf dışı kılınması için bu memleketin işgali. Bu işgal
gerçekleştirilirse, Almanya'nın bütün Balkanlardaki durumu zayıflayacak,
Almanya'nın Balkanlara yeni kuvvet göndermek zorunda kalması dolayısıyla Rusya
üzerindeki baskısı hafifleyecek ve aynı zamanda, durumunu daima İtalya'ya göre
ayarlayan Türkiye'nin savaşa katılması da mümkün olacaktır ki böyle bir durumda,
Romanya petrollerinin bombardımanı için Türk hava alanlarının kullanılması
sağlanacaktı.
2. İkinci Cephenin Fransa'da açılması işi 1944 ilkbaharında
tamamlanacaktır.
3. Savaş sonrası düzeni için Churchill tarafından ileri sürülen şu
fikirler kabul edilmiştir: Barışı koruma sorumluluğu Birleşik Amerika,
İngiltere, Sovyet Rusya ve Çin'e verilecekti. Bu dört devletin teşkil ettiği
Dünya Konseyi'ne bağlı olmak üzere, Avrupa, Amerika ve Uzakdoğu Bölge
Konseyleri kurulacaktır. Avrupa'da bir konfederasyon kurulacak ve bu, Tuna,
Balkan ve İskandinav federasyonlarını ihtiva edecektir. Türkiye, Balkan
Federasyonu'na dâhil olacaktır. İngiltere ile Rusya arasında da kuvvetli bir
Fransa bulunacak ve ayrıca, Polonya ile Çekoslovakya Sovyetlerle iyi
geçineceklerdir.
3. Quebec Konferansı
Bu konferans, İtalya'da Mussolini'nin birdenbire düşmesiyle ortaya çıkan yeni
durum karşısında, ikinci cephe meselesini yeni bir açıdan ele almak amacı ile,
14–24 Ağustos 1943'de Churchill ve İngiliz Genelkurmayı ile Amerikan Genelkurmayı
arasında Quebec'de yapılmıştır.
Bu konferansta Churchill, İtalya'da ortaya çıkan yeni durum dolayısıyla, ikinci
cephenin Fransa yerine, Türkiye'nin de savaşa katılmasıyla Balkanlarda
açılmasında çok ısrar etmiş, fakat görüşünü kabul ettirememiştir. İkinci
cephenin Fransa'da Normandie kıyılarında açılmasına karar verilmiş ve bunun
hazırlanması sorumluluğu da Amerikalılara bırakılmıştır.
NOT: ADANA MÜLÂKATI, (Adana Görüşmesi diye de
bilinir), II. Dünya Savaşı sırasında 30 Ocak 1943’te Türkiye ile İngiltere
arasında yapılan görüşme. Cumhurbaşkanı İsmet İnönü ve dönemin başbakanı Şükrü
Saraçoğlu ile İngiltere Başbakanı W. Churchill arasında, Adana Yenice
istasyonunda bir vagon içerisinde yapılan ve üç gün süren görüşmede,
Türkiye’nin, II. Dünya Savaşı içindeki durumu gözden geçirildi. İngilizler,
Türkiye’yi savaşa sokmak istediyse de bir sonuç alınamadı. Türkiye’nin
tarafsızlık politikasına bir süre daha devam konusunda anlaşmaya varıldı.
4. I. Moskova Konferansı
1943 yılı Ekim ayında Moskova’da Dışişleri Bakanları düzeyinde toplanan, Tahran
Zirvesi’nin hazırlığı niteliğindeki ve II. Dünya Savaşı’nın yürütülmesinin
yanısıra savaş sonrası düzen ile ilgilenen Konferanstır. Savaş sonrası düzeni
için yapılan ilk toplantı olarak kabul edilmektedir. Konferans, Türkiye
açısından da önem taşımaktadır. Konferansa İngiltere’den Sir Anthony Eden,
ABD’den Cordell Hull, Sovyetler Birliği’nden Vyacheslav Molotov ile Çin
Dışişleri Bakanı katılmıştır.
Konferansta Görüşülen Konular ve Alınan Kararlar
üSovyetler
Birliği Almanya’ya karşı nihai zafere kadar savaşacağı konusunda güvence verdi.
Daha önce böyle bir güvence yoktu ve Sovyetler Birliği’nin Almanya ile
anlaşmasından korkulmaktaydı. Böylece, müttefikler arasında kuşkular silinmiş
oldu.
üSovyetler
Birliği, savaştan sonra kurulacak olan uluslararası kuruluşu destekleyeceğini
söyledi. İkinci Dünya Savaşı sırasında, uzunca bir süre, Milletler
Cemiyeti’nin savaştan sonra faaliyet göstereceği düşünülmüştü. Ancak, Milletler
Cemiyeti uluslararası alandaki saygınlığını yitirmişti. ABD Milletler
Cemiyeti’ne üye değildi ve üye olacağı yeni bir örgütün kurulmasını istiyordu.
Sovyetler Birliği ise Finlandiya’ya saldırması yüzünden Milletler Cemiyeti’nden
atılmıştı. Moskova’da yeni bir uluslararası örgütün kurulması konusunda
anlaşmaya varıldı.
üKonferansta,
1938 yılında Almanya tarafından işgal edilen Avusturya’nın durumu üzerinde de
duruldu. Sorun Avusturya’nın düşman mı yoksa işgale uğramış dost bir devlet
olarak mı kabul edileceği noktasında düğümleniyordu. Moskova’da bu devletin
işgale uğramış dost bir ülke olduğu ve savaştan sonra kendisiyle bir barış
anlaşması yapılmasının söz konusu olmadığı konusunda anlaşmaya varıldı.
üKonferansta
savaş suçlularının etkin şekilde cezalandırılması konusu da ele alındı.
Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda da böyle bir karar alınmış, ancak, Alman
Kayzeri kaçmış öteki suçlularda da bu karar etkin şekilde uygulanamamıştı.
Müttefikler Moskova Konferansı’nda İkinci Dünya Savaşı sonrasında bir mahkeme
kurarak savaş suçlularını yargılamaya karar verdiler Buna göre, Almanya’da
Nazizmin İtalya’da Faşizmin tasfiyesi kararlaştırıldı.
Türkiye ve Konferans
üMoskova
Konferansı’nda Türkiye’de gündeme geldi. Ancak, müttefikler arasında
Türkiye konusunda bir görüş birliği yoktu. Sovyet Hükümetine göre Sovyet
ilerlemesini kolaylaştırmak için Türkiye mutlaka savaşa girmeli ve Türkiye’nin
savaşa girmesinin istenmesiyse “telkin” değil “emir” biçiminde olmalıydı.
Türkiye’nin savaşa girmesiyle Almanya 15 tümenini Sovyet Cephesi’nden çekmek
zorunda kalacaktı ve savaş sonrası barış konferansına katılabilmesi için
Türkiye’nin de ızdırap çekmesi gerekliydi. Sovyet Hükümeti, uyumlu davranmaması
durumunda Türkiye’ye savaş malzemesi gönderilmesinin durdurulmasını da istedi.
İngiltere ve ABD bu önerileri kabul etmediler veü
Türkiye’nin müttefiklere hava üsleri vermesinin ve ulaşım kolaylıkları
sağlamasının daha yararlı olacağını öne sürdüler. Konferansın sonunda her iki
tarafın da görüşlerini kapsayan bir uzlaşmaya varıldı. Türkiye’den önce hava
alanlarının kullananımı talep edilecek, 1943 yılının sonuna doğru da savaşa
katılması konusunda girişimde bulunulacaktı.
Eden – Menemencioğlu Görüşmesi
İngiltere Dışişleri Bakanı Anthony Eden, Moskova Konferansı’ndan dönerken
Kahire’de Türk Dışişleri Bakanı Numan Menemencioğlu ile bir araya geldi. (5-6
Kasım 1943) Eden, Türkiye’den hava üslerini açmasını ve yıl sonuna kadar savaşa
kayılmasını istedi. Alman hava kuvvetlerinin Ege’deki üstünlüğünü kırmak için
İngiltere’nin Güneybatı Anadolu’daki havaalanlarına şiddetle ihtiyaç duyduğunu
söyleyerek Türkiye’nin savaşa katılmasından kaynaklanacak avantajlardan
bahsetti. Bu önerinin reddi halinde İngiltere’nin Türkiye’ye göndermekte olduğu
yardımı keseceği uyarısında da bulundu.
Bu istekler Dışişleri Bakanı Menemencioğlu tarafından reddedildi. Müttefiklere
hava üsleri vermek ve savaşa girmek arasında hiçbir fark yoktu. Hava üsleri
verildiği takdirde Almanya Türkiye’nin büyük kentlerini bombalayabilir ve
Türkiye savaşa sürüklenebilirdi. Türkiye ise savaşa katılmak için hazırlıklı değildi.
5. Kahire Konferansı
2. Dünya Savaşı sonra Uzak Doğu'daki gelişmeleri değerlendirmek maksadıyla;
Roosvelt, Churchill ve Chiang Kai-Shek arasında; 22-26 Kasım 1943 tarihleri
arasında Kahire'de bir toplantı yapıldı. Konferansta kesin bir sonuca varılamadı.
Roosvelt ve Churchill Tahran Konferansına bu atmosfer içinde gittiler.Ayrıca bu
konferansta Türkiye’nin savaşa girme durumu da görüşülmüş ama bir sonuca
varılamamıştır konferansa Türkiye'den İsmet İnönü katılmıştır.
6. Tahran Konferansı
Tahran Konferansı, Roosevelt, Churchill ve Stalin'in katılmasıyla 28 Kasım–1
Aralık 1943 tarihleri arasında yapıldı. Tahran Konferansı'nda söz konusu olan
meselelerin en önemlileri şöyledir:
Ruslar ikinci cepheninü açılmasında yine ısrar
etmişler ve bu ısrarın sonucu olarak bu cephenin açılması tarihi 1 Mayıs 1944
olarak tespit edilmiştir. Churchill, ikinci cephenin Balkanlarda açılması
fikrini Ruslara da kabul ettirememiştir. İkinci cephe ile ilgili olarak,
Türkiye'nin de savaşa katılmasına karar verilmiştir. Savaş sonrası barış
düzeninin korunması için bir milletlerarası teşkilat kurulması fikri bütün
taraflarca kabul edilmekle beraber, Ruslar, dört büyük devlet arasına Çin'in de
katılmasına yine itiraz etmişler, fakat onlar da isteklerini kabul
ettirememişlerdir.
Moskovaü Konferansı'nda olduğu gibi bu konferansta da Polonya
meselesi söz konusu olmuştur. Ruslar Londra'daki mülteci Polonya Hükümeti'ni
tanımayı yine reddetmişlerdir. Polonya'nın sınırları meselesinde ise, Oder
Nehri'ne kadar olan Alman topraklarının Polonya'ya verilmesi kabul edilmiştir.
Tahran Konferansı'nda birçok önemli meseleler de, gayri resmi toplantılarda
yapılan özel konuşmaların konusunu teşkil etmiştir. Bunların çoğu da Rusya ile
ilgili olmuştur. Mesela Roosevelt, Rusların Baltık, Türk Boğazları ve
Pasifik'in sıcak sularına çıkma arzusunu sempati ile karşıladığını
belirtmiştir. Ruslar Finlandiya'dan da toprak istekleri olduğunu da
belirtmişlerdir.
Bir yemekte Churchill,ü Stalin'e, savaştan sonra
Rusların toprak istekleri olup olmayacağını sorduğu zaman, Stalin "Vakti
geldiğinde konuşacağız" demiştir. Bu konuşmalarda ortaya çıkan ilgi çekici
noktalardan biri de, Sovyetlerin Almanya'dan duyduğu derin korku idi. Bu
sebeple, Almanya'nın adamakıllı ezilmesini ve parçalanmasını istiyorlardı. Buna
karşılık Churchill, Almanya'nın 5 ayrı bağımsız devlete bölünmesini ileri
sürmüştür. Yine bir yemekte Stalin, Almanya'nın tesliminden sonra 50.000 Alman
subayının kurşuna dizilmesini teklif edecek kadar ileri gitmiştir. Tahran
Konferansı'nın önemli sonucu zafere doğru yaklaşıldıkça müttefikler arasındaki
görüş ayrılıklarının da belirmeye başlamasıydı. Churchill durmadan ikinci
cephenin Balkanlar'da açılmasını ileri sürmüştü. Çünkü Sovyetlerin Balkanlar'a
girip bir daha çıkmamalarından endişe etmekteydi. Tabii bunu Ruslar da fark
ettiklerinden, bu fikre karşı gelmişlerdir. Roosevelt ise, Tahran'da mümkün
olduğu kadar Stalin'e kur yapmaya çalışmış ve savaştan sonra Sovyetlerle sıkı
bir işbirliği yapabileceği hayaline kapılmıştı.
İngiltere ile Amerikaü arasındaki bu görüş
ayrılığı, savaş sonrası tasarıları bakımından Sovyetleri çok hoşnut bırakmış ve
bu sebeple de Stalin, Tahran Konferansı'nda savaş sonrası için fazla bağlayıcı
taahhütlere girişmekten özellikle kaçınmıştır.
7. İkinci Cephenin Açılması
İkinci Cephe Fransa üzerinden Normandiya çıkarması adı ile yapılacaktır. (Er
Ryan’ı Kurtarmak adlı film gösterilebilir.
8. Rusların Balkanlar ve Orta Avrupa’ya Girmesi
Normandiya Çıkarmasının başarılı olması üzerine Ruslar doğuda yalnız kalmış ve
ilk önce Romanya’yı sırası ile Bulgaristan’ı, Macaristan’ı, Yugoslavya’yı,
Çekoslovakya’yı, Arnavutluk’u, ve Almanya’nın bir kısmını ele geçirmiş hepsine
savaş tazminatı yüklemiş savaştan uğradığı zararları karşılamaya çalışmıştır.
9. II. Moskova Konferansı
Balkanların ve Orta Avrupa'nın durumu Churchill'in çok canını sıkıyordu. Sovyet
yayılmasını önlemek için Stalin'le bir anlaşma yapmak üzere Moskova'ya gitti ve
9–20 Ekim 1944'de Stalin''le görüştü.
Balkan memleketlerinin iki devlet arasında nüfuz bölgelerine ayrılışı konusunda
bir anlaşmaya varmaya muvaffak oldu. Romanya, Rus, Yunanistan ve İngiliz
nüfuzuna terk edildi. Yugoslavya ve Macaristan %50 İngiliz, %50 Rus nüfuzu
altında olacaktı. Bulgaristan için bu oranlar, %75 Rus, %25 İngiliz idi. Bu
yüzde oranlarının anlamı, kabinelere girecek ve orada temsil edilecek siyasal
eğilimlerin oranlarıydı.
Polonya meselesinde uzlaşma olamadı. Konferansa, Londra'daki mülteci Polonya
Hükümeti'nin temsilcisi ile, Rusların nüfuzu altında bulunan Lublin
Komitesi'nin temsilcileri de davet edilmişti. Londra Komitesi, Polonya
kabinesine bir miktar komünistin alınmasını kabul ettiyse de, Lublin Komitesi
bu oranın %50–50 olmasında ısrar edince, bir anlaşmaya varılamadı.
Öte yandan, Moskova Konferansı'nda, Almanya için kurulacak Müttefik Kontrol
Komisyonu'nda Fransa'ya da yer verilmesi ile Montreux Sözleşmesi'nin
değiştirilmesi de kabul edildi.
10. Yalta Konferansı
İkinciü Dünya Savaşı’nın sonlarında Kızıl Ordu doğudan, ABD ve
müttefikleri batıdan Almanya içlerine doğru ilerlerlerken, taraflar arasında
sürtüşmeler başlamıştı. Hangi bölgelerin kimin denetiminde olacağı ya da
kimlerin nereleri kurtaracağı konusunda anlaşmazlıklar ortaya çıkmıştı. İşte
hem bu anlaşmazlıkların bir çözüme bağlanması ve hem de savaş sonrası
dünyasının ana çizgileriyle düzenlenmesi amacıyla SSCB’nin Yalta Kenti'nde
liderler düzeyinde bir konferans toplanmasına karar verildi.
Şubatü 1945’te toplanan Yalta Konferans’ında ABD’yi Roosevelt,
İngiltere’yi Churchill ve SSCB’yi Stalin temsil ediyorlardı. Konferans'ta
karara bağlanan konular arasında Almanya’nın savaş sonrasında
silahsızlandırılması, Avrupa’nın etki alanlarının taraflarca belirlenmesi gibi
hususların yanı sıra, Birleşmiş Milletlerin kurulması da kabul edildi ve
Birleşmiş Milletler Sözleşmesi’nin temel ilkeleri belirlendi.
Birleşmiş Milletler Hazırlı Konferansı’nın ABD’ninü San
Francisco Kenti'nde yapılması kararlaştırıldı ve 1 Mart 1945 tarihinden önce
Almanya’ya savaş açan ülkelerin bu toplantıya kurucu üye olarak
katılabilecekleri ilkesi getirildi. (Türkiye bu nedenle 23 Şubat 1945’te
Almanya’ya savaş açtı).
Yalta Konferansı’nda Türkiye deü geniş bir biçimde
tartışma konusu oldu. Bazı hususlar henüz tam anlamıyla açıklanmamış olmakla birlikte,
Konferans'ın 10 Şubat 1945’te yapılan 6. oturumunda Stalin, İstanbul ve
Çanakkale Boğazlarına ilişkin Montreux Sözleşmesi’nin gözden geçirilmesini ve
değiştirilmesini istedi. Ancak SSCB’nin de bu konuda somut ve ayrıntılı
öneriler getirememesi ve inandırıcı gerekçeler sunamaması nedeniyle, konunun
daha sonra toplanacak konferanslarda yeniden ele alınması ve bu konulardaki
gelişmelerden Türkiye’nin de haberdar edilmesi kararlaştırıldı.
11. Potsdam Konferansı
17 Temmuz - 2 Ağustos 1945 tarihleri arasında Almanya'nın Potsdam şehrinde
yapılan konferansa verilen addır. 7 Mayıs 1945'te Almanya'nın teslim olmasından
sonra, bundan önceki konferanslardan farklı olarak, savaşın nasıl
bitirileceğini değil, barışın nasıl sağlanacağını konu alan Potsdam Konferansı,
II. Dünya Savaşı'nın ve "Üç Büyüklerin" yaptıkları son büyük
konferans oldu. Potsdam Konferansı'nda görüşülen konular şunlardır:
Polonya Sorunu: Sovyetler Birliği, 16 Ağustos
1945'te Polonya ile yaptıkları bir antlaşma ile Polonya-SSCB sınırını Curzon
Çizgisi olarak kabul ettirdiler.
Almanya Sorunu: Almanya'daki tüm Nazi
kurumlarının ortadan kaldırılmasına, Amerika Birleşik Devletleri, Birleşik
Krallık, Fransa ve Sovyetler Birliği işgal bölgelerinde ayrı ayrı demokratik
rejimlerin kurulmasına, Alman savaş endüstrisinin barış ekonomisinin
gereksinimlerine göre yapılandırılmasına, Tamirat borcu için herhangi bir
rakam tespit edilmemesine, Sovyetler Birliği'nin, ABD, Birleşik Krallık ve
Fransız işgal bölgelerinden herhangi bir tamirat borcu talep etmemesine,
Barış ekonomisi için gerekli olmayan endüstriyel teçhizatın pek az bir kısmının
Sovyetler Birliği'ne verilmesine, Alman donanmasının büyük bölümünün
tahrip edilmesine, Savaş suçlularının yargılanmasına karar verildi
Avusturya'nın Durumu: Avusturya ve başkenti
Viyana, Almanya örneğinde olduğu gibi dört devlet arasında işgal bölgelerine
ayrıldı.
İtalya'nın Durumu: İtalya'nın 1943 yılından beri
demokrasi yolunda gösterdiği gelişmeler dikkate alınarak bu ülkeye barış için
öncelik verilmesi ve barış hükümlerinin mümkün olduğu kadar yumuşak tutulması
fikri benimsendi. Sovyetler Birliği'nin, Akdeniz ve Kızıldeniz'de bulunan
İtalyan sömürgelerinden pay istekleri yönündeki talepleri ise ciddiye alınmadı.
Sovyet uydu devletleriyle barış: Bu uydu
devletler, Sovyetlerin askerî işgali altına girmiş olan ve hükümetlerinde de
komünistlerin egemen olduğu Romanya, Bulgaristan ve Macaristan idi. Sovyetler
Birliği, barış yapılmadan önce, ABD ve Birleşik Krallığın bu ülkelerdeki
hükümetleri tanımalarını istedi. Ancak, ABD ve Birleşik Krallık ilgili
ülkelerle barış yapılmadıkça, böyle bir tanımayı ve dolayısıyla Sovyet
teklifini kabul etmediler.
İspanya'nın Durumu: İspanya savaşa katılmamakla
birlikte Mihver devletleri ile işbirliği yaptığı için Milletlere alınmaması görüşü
benimsendi.
İran'ın Durumu: İran'ın derhal boşaltılmasına
karar verildi
Boğazların Durumu: Sovyetler Birliği,
Türkiye'nin zayıf olması fikrinden hareketle serbest geçiş için gereken
garantiyi sağlayamadığını, bu sebeple Boğazların Sovyetler Birliği ile
Türkiye'nin ortak kontrolü altına konulmasının uygun olacağını ileri sürdü.
Kısacası, Boğazlar'dan üs talep ettiler. ABD ile Birleşik Krallık ise
Sovyetlerin Boğazlar'dan tam geçiş serbestîsine taraftar idiler. Konu hakkında
herhangi bir karar alınmadı ve her devletin görüşünü Türkiye'ye bildirmesi
kararlaştırıldı.
Tuna Nehri: Tuna Nehri üzerinde bulunan tüm
ülkeler Sovyetler Birliği'nin askerî işgali altına girdiğinden, Tuna nehri
fiilen Sovyet egemenliği ve kontrolü altına girmiş durumdaydı. Bu nedenle
Tuna'da gidiş-geliş serbestîsinin sağlanması ve statünün yeniden tespitine
karar verildi.
II. Dünya Savaşı ve Türkiye
Türkiye II. Dünya Savaşı’na katılmadı. Ama savaş boyunca izlediği yansızlık
siyasetinde zaman zaman büyük güçlüklerle karşılaştı. Türkiye 1939’da savaş
olasılığının iyice artması üzerine toprak bütünlüğünü korumaya yönelik ittifak
anlaşmaları sağlamak amacıyla bazı girişimlerde bulundu. Almanya ve İtalya’nın
saldırgan tutumları karşısında doğal olarak bu girişimler İngiltere, Fransa ve
SSCB’ye yönelikti. İlk görüşmeler sonucu 12 Mayıs 1939’da İngiltere’yle, 23
Haziran’da Fransa’yla Türkiye’nin de “Barış Cephesi” içinde yer aldığını
açıklayan ortak bildiriler yayımlandı. Bunu SSCB’yle de benzeri bir anlaşma
sağlanması yolundaki çabalar izledi. Ama SSCB’nin 23 Ağustos’ta Almanya’yla bir
saldırmazlık anlaşması imzalaması karşısında Türkiye’nin çabaları boşa çıktı.
Bu durumlar üzerine İngiltere ve Fransa’yla ilişkiler daha da sıklaştırıldı ve
19 Ekim 1939’da Ankara’da Türkiye-İngiltere-Fransa İttifak anlaşması imzalandı.
Anlaşmaya göre Türkiye bir Avrupa devletinin saldırısına uğrarsa İngiltere ve
Fransa yardımda bulunacak, buna karşılık Avrupa’da çıkacak bir savaş Akdeniz’e
yayılırsa Türkiye’de İngiltere ve Fransa’ya yardımda bulunacaktı. Savaşın
Balkanlara doğru yayılma eğilimi göstermesi üzerine Türkiye, Balkan Antantı’na
bağlı ülkelerle de işbirliğini güçlendirmeye çalıştı. Ama Şubat 1940’ta
Belgrad’da toplanan Balkan Antantı Bakanlar Konseyi bu yönde olumlu bir karar
alamadan dağıldı. 10 Haziran 1940’ta İtalya’nın da katılmasıyla savaş Akdeniz’e
yayılınca Türkiye’nin 1939 Ankara Anlaşması’yla üstlendiği yükümlülükler
gündeme geldi. Ne var ki, Fransa’nın kısa bir süre sonra Fransa’nın teslim
olması, İngiltere’nin de bu konuda ısrarlı davranmaması Türkiye’yi savaştan
uzak tuttu.
Alman orduları 1941 ortalarına doğru Balkanlar’ı tümüyle ele geçirince
Türkiye’nin de Alman istilasına uğramasından, dolayısıyla Ortadoğu’daki
yaşamsal önemdeki çıkarlarının tehlikeye girmesinden çekinen İngiltere,
Türkiye’den savaşa katılmasını istedi. Bu sırada SSCB’ye saldırmaya hazırlanan
Almanya da güney kanadını güvenceye almak amacıyla Türkiye’ye bir saldırmazlık
anlaşması önerdi. Türkiye bunu hemen kabul etti. 18 Haziran 1941’de imzalanan
bu anlaşma Türkiye’nin savaş dışı kalma siyasetinde yeni bir aşama oldu. Bunu
10 Ağustos 1941’de SSCB ile İngiltere’nin ortak notası izledi. Savaşın iyice
yoğunlaştığı bu dönemde her iki ülke Türkiye’nin toprak bütünlüğüne saygılı
olduklarını bildiriyorlardı. Buna karşılık Türkiye’den 1936 Montrö (Montreux)
Sözleşmesi’ni tam olarak uygulayarak İstanbul ve Çanakkale boğazlarını savaş
gemilerine kapalı tutulmasını istiyorlardı.
1942’de hem Almanya’nın hem İngiltere’nin başını çektiği Müttefiklerin
Türkiye’yi savaşa sokmak için baskı uyguladıkları bir yıl oldu. Türkiye çeşitli
gerekçeler ileri sürerek bunların hepsini geri çevirdi. Ama 1943’te
Müttefiklerin üstünlüğü belirince İngiltere bu kez savaşın bir an önce
bitmesine katkıda bulunmak ve zaferin nimetinden pay almak gibi görüşlerle
Türkiye’yi Müttefiklerin yanında savaşa sokmaya çalıştı. Churchill bu amaçla 30
Ocak 1943’te Adana’ya gelerek İsmet İnönü’yle görüştü. İnönü, Churchill’in
Türkiye’nin en geç Ağustos 1943’te savaşa katılması isteğine karşı, bunun
gerekli silahların, savaş araç ve gereçlerinin verilmesi durumunda olanaklı
olabileceğini söyledi. Bu konudaki görüşmeler sürerken Müttefikler 14–24
Ağustos tarihlerinde Kanada’nın Quebec kentinde, 19-30 Ekim’de de Moskova’da
düzenledikleri toplantılarda Türkiye’yi savaşa katmak yolundaki baskıyı
arttırma kararı aldılar. 28 Kasım–2 Aralık tarihlerinde bir doruk toplantısı
yapan Churchill, Roosevelt ve Stalin de bu kararı onayladı. Bunun üzerine
Churchill ve Roosevelt 3 Aralık 1943’te İsmet İnönü’yü Kahire’ye davet ederek bu
konudaki kesin isteklerini ilettiler ve Türkiye’nin Şubat 1944’te savaşa
katılması durumunda her türlü yardımı keseceklerini bildirdiler. İsmet
İnönü’nün askeri ve stratejik gerekçelerle savaşa katılmayı reddetmesi üzerine
Mart 1944’te İngiltere, Nisan 1944’te de ABD Türkiye’ye askeri yardımı
durdurdu. Diplomasi alanında da baskılar sürüyordu. Bu baskılara bir süre daha
direnen Türkiye savaşın gidişinin iyice belirginleşmesi üzerine 2 Ağustos
1944’te Almanya ile siyasal ilişkilerini kesti. Bunu 6 Ocak 1945’te Japonya ile
ilişkilerini kesmesi izledi. Ardından Müttefik liderleri Şubat 1945’te toplanan
Yalta (Kırım’da) Konferansı’nda, yeni kurulacak Birleşmiş Milletlere yalnızca 1
Mart 1945’e kadar Almanya’ya savaş açmış ülkelerin katılmasını içeren bir karar
aldılar. Bunun üzerine Türkiye 23 Şubat’ta Almanya’ya savaş ilan etti. Bu
sırada Almanya’nın yenilgisi kesinleşmiş olduğundan fiilen savaşa girmedi.
